Buiten beeld

Over Soy libre (Laure Portier, 2021)

…man’s unceasing search for something he can never find. – John Ford

Soy libre is Laure Portiers verslag van de meer dan tien jaar durende zoektocht van haar jongere broer. Gedreven door innerlijke onrust en vastberaden zijn ellendige verleden achter zich te laten jaagt Arnaud een vrij leven na, een queeste die hem van Frankrijk naar Spanje en uiteindelijk tot in Zuid-Amerika brengt. Arnaud kende een turbulente jeugd, een kluwen van tehuizen, opvoedingscentra en afwezige ouders. Op zoek naar een tweede kans trekt hij vastbesloten naar Spanje om er een nieuw leven te beginnen. Het is de start van een lange zwerftocht die door de Franse filmmaakster als een fragmentarisch relaas verteld wordt.

Soy libre vertelt een bescheiden verhaal. Arnaud komt in aanvaring met de autoriteiten, maar zijn misdrijven zijn niet van die aard dat ze bijzonder nieuwswaardig zijn. De film is geen portret van een spectaculair leven. Soy libre vermijdt ook het tegendeel. Arnauds onopvallend bestaan wordt niet verheerlijkt, alsof zijn sociaal wankele situatie en persoonlijke relatie met de filmmaakster hem noodzakelijk een aureool zou bezorgen. Portier is een maakster die intelligent maar nooit klinisch te werk gaat, sensueel maar nooit sensationeel, obsessief maar nooit exploiterend. Soy libre berust niet op zijn (auto)biografisch gewicht. De waarde ligt niet louter in de broer-zusrelatie, alsof deze intieme band automatisch een filmische ruimte zou openen. Als documentairemaakster bepampert Portier haar broer niet. Er is geen sprake van de krampachtige zachtaardigheid waarmee sommige goedmenende beeldenmakers zich afschermen van het schuldgevoel om het feit dat ze enkel de “schade” komen opmeten. Omgekeerd heeft Arnaud ook zelf weinig aan medelijden.

Filmen is voor Portier een voortdurende onderhandeling, soms zelfs een strijd. Arnaud laat zich niet zomaar “vangen” door haar camera. Om de film te maken moet ze de controle over het filmkader voor een stuk laten varen. Als Arnaud Frankrijk verlaat om in Spanje een nieuw leven te beginnen, krijgt hij van zijn zus een kleine camera mee. Het “uit handen geven” van de camera is een veelgebruikte documentairestrategie, niet zelden om de documentairepersonages een zekere bewegingsruimte te bezorgen, een kans voor de gefilmde om zelf mee betekenis te geven. Vaak resulteert zo’n belofte in een eerder administratieve vorm van agency. De formele zeggenschap over het eigen beeld zou dan meteen gelijk moeten staan aan het gedeeltelijk overhevelen van de macht van de maker. Die vrijheid is relatief, omdat de regie over het kader uiteindelijk in de handen van de filmmaker blijft. De gefilmde/gemonteerde persoon raakt altijd verstrikt in een bepaald gezichtspunt. Portier blijft heel helder over haar drijfveren. Soy libre is háár film. Al heel vroeg in de film spreekt ze een verbod uit: Arnaud mag niet in de camera kijken. Dit voorschrift is niet enkel anekdotisch. De controle over het kader zet in Soy libre een proces van conflict en verzoening tussen zus en broer in gang. De participatieve elementen zijn geen documentaire trucjes waarachter Portier zich verschuilt. Ze vormen de getuigenis van iemand die net als zijn zus naar een blik op de wereld zoekt. Meer dan louter een registratiemiddel wordt de camera een instrument om zich te oriënteren, waardoor zijn beelden iets kwetsbaars tonen, iets noodzakelijks en urgents. Arnaud filmt zichzelf op allerlei plekken, soms in precaire situaties: een strand, een betoging, ’s nachts slapend op een bank in een park. Zijn blik houdt voor zijn zus weinig achter; in zijn nieuwe leven bestaat er nauwelijks een hiërarchie tussen de zaken die hij doet. Hij baant zich een weg, letterlijk, door zijn nieuwe bestaan. Zijn beelden zijn een teken van leven, zowel voor zijn zus als voor zichzelf. In Frankrijk laat Arnaud tags achter in de metro en op straat. Tags zijn markeringen in het straatbeeld, een signatuur en vooral een getuigenis van de aanwezigheid van de maker. “Kijk, ik besta!” De camera lijkt in de handen van Arnaud een gelijkaardige functie te hebben. “Om zijn hoofd niet te verliezen” moet hij de wereld aanraken en veranderen. Hij moet voelen dat hij er is. Hij steelt en vernielt, leeft in een wereld zonder restricties en documenteert alles. Elk genomen beeld is een risico.

Soy libre is zich bewust van de grenzen van het documentaireportret. Als kunstwerk dat de omtrek van een individu tracht te traceren, blijft een eenduidig en volledig beeld van Arnaud duidelijk ijdele hoop. Net als haar broer blijft Portier obsessief de talloze verschijningen van Arnaud najagen. Daarbij reiken Arnauds tekeningen de hand naar een andere verbeelding van zijn innerlijke wereld. In Portiers pogingen om recht te doen aan zijn tegenstrijdigheden en complexiteit wordt het onvermogen duidelijk om het karakter van Arnaud in detail te portretteren.

“Ik wil weten of dit kloteleven het leven waard is”, zegt Portier ergens in het midden van de film tegen haar broer. Arnaud staat in deze scène zijn evenwicht te zoeken op een omgevallen boom midden in een bos in Spanje. Het shot is geënsceneerd, zo blijkt uit de frustratie die Arnaud uit. Balancerend, bijna opgejaagd, moet hij antwoord geven op de vraag of hij zijn nieuwe leven wel ten volle kan en wil beleven. “Het is alsof je mijn vrijheid wegneemt”, is zijn antwoord. Alle kaders zijn voor Arnaud bevreemdend, ook het filmische kader van zijn zus. Een film maken over iemands zoektocht naar vrijheid bevat een paradox. Net door een film te maken ontneemt Portier haar personage een stukje van die vrijheid.

In de confrontatie tussen zus en broer, tussen de filmmaakster en haar onderwerp, reveleert zich ook de structuur van de wereld. Portier leidt een ander leven dan Arnaud. Ze volgde een kunstopleiding, wat haar in een ander sociaal milieu deed belanden. Arnaud weerspiegelt een ander maatschappelijk traject. Zij is filmmaakster geworden, heeft een ander leven kunnen opbouwen. Hij is verloren, op zoek naar een nieuw onderkomen. Deze spanning wordt een aantal keren letterlijk uitgesproken. Wanneer Arnaud worstelt met zijn defecte scooter, neemt hij het zijn zus kwalijk dat ze hem aan het filmen is. Omgekeerd reageert Portier fel als haar broer zich een beeld aanmeet voor de camera, zich presenteert als een bepaald “type” jeugddelinquent. De vraag naar de verantwoordelijkheid van een grote zus voor haar kleine broer weerspiegelt zich in de spanning tussen de documentairemaakster en haar onderwerp. De beelden in Soy libre zijn snapshots van een ongrijpbaar bestaan. In dit spel van verschijnen en verdwijnen ontstaat een dans tussen broer en zus, een voortdurend binnen en buiten beeld bewegen, als speelde Arnaud filmisch verstoppertje met zijn zus. Meer en meer wordt zijn zus een buitenstaander in zijn wereld. “Ruïneer ik je leven door je te filmen?” vraagt ze aan het einde van de film. Arnaud laat zich letterlijk uit het beeld wegzakken. De camera verstoort zijn relatie tot zijn nieuwe omgeving. Het filmkader is niet langer welkom.

Soy libre overstijgt het louter biografische. Het concrete leven van Arnaud krijgt een zinderende abstractie doordat het ingeschreven wordt in een geschiedenis. Soy libre is in die zin een klassieke vertelling, een hedendaagse levenskroniek die doet denken aan het werk van John Ford. Zoals de films van de Amerikaanse filmmaker laten zien, wordt veel van het menselijke weerwerk bepaald door de maatschappelijke omgeving. Als een gids door een woelige wereld zoekt Arnaud een antwoord op de vraag wat het leven dan de moeite waard maakt. Dit wordt heel expliciet wanneer Arnaud kort terugkeert naar Frankrijk om zijn broze grootmoeder te bezoeken. Haar fragiele, eenzame gezicht wordt een spiegel voor Arnauds eigen zoektocht. In hoeverre kan Arnaud de vrijheid vinden om een eigen bestaan op te bouwen? Kan hij opnieuw beginnen?

Aan het einde van de film lijkt Arnaud eindelijk rust te vinden. In de chaos van deze wereld vindt hij iets om in te geloven. Hij vindt hoop in een idee: hij start een gezin in Peru. Alle beelden verstommen en enkel de stem van Arnaud vertelt over zijn nieuwe leven. Het filmkader lijkt hem definitief uit het oog verloren te zijn. De blik van zijn zus kan hij niet meer goed verdragen, zijn verhaal kan niet meer door iemand anders geschreven worden. Arnaud richt zijn camera voor het eerst op andere dingen en andere mensen. Hij filmt de reflectie van de zon in het wateroppervlak. Hij filmt ook zijn nieuwe geliefde. Voor het eerst is er iemand die hij met de camera wil tonen. Uiteindelijk is het zijn eigen voorstelling, een tekening, die het kader vormt dat hij voor zichzelf bedacht heeft. Arnaud is elders, buiten beeld.