Il conformista

“Onze burgerij heeft een nieuwe jou-jou”, schreef een Italiaans filmcriticus naar aanleiding van de laatste film van Bertolucci. Het is veelzeggend dat deze film niet alleen de jou-jou (met alle connotaties van herkauwen, kwijlen en sabbelen) van de Italiaanse burgerij, maar ook van de burgerijen elders is geworden.

Het is een film die ertoe verleidt eindeloos lange omwegen en kronkels en stapjes vooruit en achteruit te maken in een sfeer van ongewisheid over zijn waarde en betekenis. Zo nu en dan zijn er films die recht in de pipeline van de letterstroom van de criticus zitten: films over een (bijna fysiek) aanwijsbaar “belangrijk” thema, in dit geval “Het Fascisme”, maar die tegelijk een reeks dubbelzinnige en ambigue schaduwen en spiegelbeelden inbouwden, zodat iedereen naar de uiteindelijke “uitspraak” van de cineast over zijn onderwerp zit te zoeken. Belangrijkheid en onduidelijkheid gaan treffend genoeg samen.

Het is een van die films die de intelligentsia-burgerij de indruk geven dat niet alle films dom hoeven te zijn; dat in de bioscoop ook belangwekkende dingen kunnen gezegd worden. De sfeer van gravité in de film, en in de zaal tijdens en na de projectie is een essentieel ingrediënt van dit soort films. Het zijn films waar de babbel-achteraf weer eens heel belangrijk zal zijn; waar eindeloos over zal doorgeboomd worden (Il conformista als Le savon van Ponge!).

Terwijl film niet moet bepraat, maar nagedaan worden, thuis, op straat, met je vrienden. Wat op het scherm gebeurt (seks, liefde, spitse dialogen, geweld en kledij) wordt je voorgedaan. Daarna moet je het zelf gaan doen, letterlijk of als scenario voor je fantasie. Film is iets lichamelijks, iets tastbaars, iets sensueels. Maar de film van Bertolucci is een intellectualistisch schimmenspel; het is gedachte cinema, geen gevoelde en gespeelde cinema. Ik had geen moment de indruk dat Bertolucci ooit zelf een van deze scènes zou willen of kunnen spelen, laat staan ooit beleefd zou hebben. Het is een film die elke pesanteur, elke inwendige spanning tussen denken en doen, constructie en werkelijkheid mist.

Il conformista is een kostuumfilm. Een kostuumfilm en een reconstructiefilm zoals Borsalino van Derray. Het zit min of meer in dezelfde tijd, het is met hetzelfde raffinement gebracht (natuurlijk doet Bertolucci het minder nadrukkelijk in clichés, want hij brengt een “authentieke reconstructie”). De mensen zijn erg gevoelig voor het verleden en zeker voor dat verleden. Het is immers altijd prettig en geruststellender nog eens de bezorgdheid en het engagement te herspelen ten overstaan van het verleden; je wordt daardoor ontslagen van engagement ten overstaan van het nu. Het lijkt me de fascinatie voor het verleden te zijn dat de aantrekkingskracht en het succes van deze film verklaart.

Il conformista werd gemaakt naar een roman van Moravia. Nu gaat deze meneer als een belangrijke Italiaan door in Italië en in het buitenland. Je hoeft maar enkele Moravia-verfilmingen te hebben gezien om te beseffen wat een onbenullig moraliserend roddelaar (de kwalijkste combinatie die men zich kan indenken!) Moravia eigenlijk is. Deze pompeuze Italiaanse Gide-Walschap heeft generaties Italianen verstrikt in een hypocriete en overbodige operation-vérité. Bertolucci heeft het in zijn film allemaal letterlijk overgenomen. Kritiek op Il conformista is dus meteen kritiek op Moravia en kritiek op de gehele actuele stand van zaken in de Italiaanse cultuur.

Het tragische bij deze cultuur is het feit dat zij onherroepelijk in een impasse zit; dat er nergens mogelijke aanknopingspunten zijn waardoor je de Italiaanse cultuur “in beweging” zou kunnen brengen, op het spoor zou kunnen zetten van een dialectiek. Dit geldt net zo voor het niveau van ideeën en informatieverwerking, als voor het niveau van menselijke betrekkingen, seksualiteit en gezin, als voor het losmaken van de religie. Zoals Revel al schreef in zijn Pour l’Italie: het is een geblokkeerde samenleving.

Ik heb trouwens de indruk dat deze verstarring bijzonder fascinerend werkt op intellectuelen en burgerij. Niets trekt mensen die het denken en spreken als beroep hebben of als vrijetijdsbesteding consumeren zo erg aan als abstracte en onoplosbare (“eeuwige”) problemen. Zijn Bertolucci’s film is als een willekeurige scholastieke opgave voor een oefening in overreding: praten om niets. Er kan eindeloos gefilosofeerd worden over de verhouding tussen politiek en privaat leven, over de verhouding tussen seksualiteit en mens, over de betekenis van het gezin voor de samenleving en voor het individu, over het wezen van de vrouw, over goed en kwaad. Al deze termen worden door Il conformista bespeeld en opgeroepen. Bertolucci heeft hierover, net zoals zijn politiek, des idées. Het is opvallend dat deze ideeën als fundamentele functie hebben, de verschillende termen gescheiden te houden, ze nooit te laten integreren en nooit toe te laten dat de lijn naar de existentie en de praktijk wordt doorgetrokken.