Heilig wurgzaad

The Seed of the Sacred Fig is de meest recente film van Mohammad Rasoulof, die door eerder werk als There is No Evil (2020) verschillende gevangenisstraffen kreeg opgelegd. Na zijn laatste film werd hij door het Iraanse regime veroordeeld tot acht jaar cel, zweepslagen en confiscatie van eigendommen. Rasoulof ontvluchtte daarop te voet zijn land. Niet alle crewleden slaagden erin te ontsnappen. Hun lot blijft onzeker.

Helaas zijn deze feiten het zoveelste voorbeeld van gefnuikte vrijheden in een totalitair systeem. Films waarin onderdrukking of uitbuiting wordt aangekaart kunnen we in ieder seizoen bekijken, met pijn in het hart, plichtsmatig. Niet zelden blijf je na afloop zitten met een wee gevoel, wrange machteloosheid, frustratie vaak. Je vraagt je af waarom je je schuldig voelt, want er is niets dat je kunt doen. Wat deze films tot stand brengen is slechts schaamte over het eigen privilege.

Deze film is anders. The Seed of the Sacred Fig werkt als een klassieke thriller die de hartslag opvoert, handpalmen bevochtigt en het gehoor aanscherpt. In deze film is niets dromerig, er zijn geen momenten van slapte, esthetiek staat altijd ten dienste van het plot. Het is een bijna ouderwets vakkundige film waarin uiterste zorg is besteed aan ieder detail. Het meesterschap dat zichtbaar wordt, blijft trouw aan het genre van de psychologische thriller en toch komt de voornoemde fysieke reactie niet louter voort uit effecten. Deze film is niet enkel als genrefilm en evenmin alleen als aanklacht succesvol. Een familiedrama in een appartement in een stad in een totalitair systeem ontvouwt zich en toont de talloze plooien, windingen, rimpels en kreukels van een paradoxale realiteit. Een afgrondelijke tegenstrijdigheid is gebruikelijk rond de keukentafel. Tegelijk wordt er buiten op straat een onverwoestbare verzetsbeweging gevormd die door iedere kier binnendringt. In deze film wordt de realiteit binnengetrokken in de fictie, zowel als een artistieke keuze als een politiek statement.

De filmcrew moest werken onder vele restricties omdat de film clandestien werd gemaakt. De meeste scènes werden gefilmd in dezelfde interieurs, die steeds opnieuw werden gedecoreerd om dienst te kunnen doen als andere ruimtes. Tijdens scènes in de publieke ruimte werd er toestemming gevraagd voor een kortfilm met een ander verhaal. Wanneer de politie zou komen, kon de crew snel doen alsof het werkte aan de dekmantelfilm. Ook in een vroege fase, tijdens de casting, werd aan acteurs eerst een scenario voorgelegd dat in lijn lag met de censuurvoorschriften. Wanneer een acteur zich openstelde, werden stapje voor stapje meer details van het werkelijke script gedeeld.1 Zo werd deze film in het geheim en in vele schijngedaanten gedraaid.

Het productieproces van The Seed of the Sacred Fig reflecteert de thema’s die in de film zelf aan bod komen. Het clandestiene wordt steeds omsluierd met het toelaatbare. De verplichte dracht van de hoofddoek is een verzinnebeelding van de kameleontische houding die aan eenieder wordt opgelegd. De wettelijk verplichte bedekking van het vrouwenhoofd fungeert als een reminder dat men zich nooit onverbloemd mag tonen.

De film begint op het moment dat Iman, een ambitieuze advocaat, wordt aangesteld als onderzoeksrechter. Zijn vrouw Najmeh glimt van trots wanneer ze zijn wenkbrauwen en zijn baard streelt. Ze is ook een toegewijde moeder: de promotie van haar man zal de toekomst van haar twee dochters, Rezvan en Sana, ten goede komen. Ze droomt ervan dat haar kinderen niet langer hun slaapkamer hoeven delen wanneer ze zich een groter appartement zullen kunnen veroorloven. Privacy leest als comfort, maar gaandeweg leren we hoe de privéruimte van de zusjes een controleruimte is waar ze in het oog worden gehouden, waar hun gedrag steeds wordt afgetoetst aan de waarden van de Iraanse Revolutionaire Garde, uit liefde voor hen.

Iman heeft van zijn overste een pistool gekregen om zijn gezin te beschermen. In de echtelijke slaapkamer legt hij dat in de handen van Najmeh zodat ze het kan voelen. Het gewicht van een pistool is zoveel meer dan het gewicht van metaal. Het gezicht van actrice Soheila Golestani verraadt vele, tegenstrijdige gedachten. Haar blik voorspelt hoe door Imans promotie hun relatie zal worden beproefd. Een vorm van geweld grenst vanaf nu aan hun erotiek. Liefde en controle, bescherming en vernietiging worden langzaam over elkaar heen geschoven. Deze film toont de subtiliteit van een denksysteem dat zijn basis vindt in de intieme ruimte van het kerngezin. Het pistool wordt weer opgeborgen in het nachtkastje.

Nu hun vader beslist over goed en kwaad, zullen zijn dochters zich voortaan voorbeeldig moeten gedragen. Maar terwijl ze hun hoofddoek ombinden om naar buiten te gaan, dringen leuzen naar binnen als “Vrouwen, Leven, Vrijheid!” Na de dood van Masha Amini, die op 16 september 2022 in de handen van de politie stierf na een foutieve naleving van het kledingvoorschrift, gingen studentes, vrouwen en mannen de straat op. De film incorporeert deze reële gebeurtenissen en doet zowel het leven van de personages als zijn eigen fictieve ruimte daveren. Rezvan en Sana snellen naar het raam en gluren slechts kort tussen de gordijnen door. Ze mogen niet gezien worden, zelfs niet als toeschouwer. Maar in hun slaapkamer kijken ze onophoudelijk op hun telefoon naar beelden van de protesten. Schermvullend krijgen wij ook de schokkende beelden te zien van demonstranten die massaal de straat op gaan en worden aangevallen door politieagenten, beschoten of hardhandig in een zwart busje getrokken. De beelden van de realiteit penetreren de ruimte van de fictie, maar beschadigen die niet. De urgentie om politiegeweld te tonen komt evenzeer voort uit activistische als dramaturgische redenen. Het is buitengewoon dat de film hierdoor niet begint te zwalpen, maar juist een scherpere focus krijgt. Het familiedrama staat in direct verband met de actualiteit, zoals wellicht altijd het geval is.

In de slaapkamer zitten Iman en Najmeh weer op de rand van hun bed. Op zijn eerste werkdag werd hem een doodvonnis voorgelegd, dat hij geacht wordt te tekenen. Hij deelt het dilemma met zijn vrouw, die hem bemoedigend toespreekt. De eerste handtekening is altijd de moeilijkste. Hoe meer hij er zal zetten, hoe makkelijker het zal gaan.

In de kamers van een onderzoeksrechter wordt gefluisterd. De huiselijkheid van een echtelijk paar verlicht door een rood nachtlampje en twee zusjes die samen op hun telefoon kijken is huiveringwekkend en tegelijk vertrouwd, geheel voorstelbaar in een andere context, op een andere plaats of hier. Misschien nu nog niet, maar binnenkort.

In de huiskamer toont de televisie geruststellende praatprogramma’s, in de keuken garen heerlijke gerechten. Steeds schaarser zijn echter de momenten waarop Iman met zijn gezin dineert. Door de protesten wordt hij onder het werk bedolven. Hij lijkt zich in het tribunaal veiliger te voelen dan thuis. De blikken van zijn dochters ontnemen hem de eetlust.

Rasoulof vertelde in een interview2 hoe hij het idee kreeg voor deze film. Voor vijf weken, terwijl het gerecht een zaak tegen hem probeerde sterk te maken, werd hij in eenzame opsluiting geplaatst. Daarna werd hij overgeplaatst naar een andere gevangenis, waar hij samen werd opgesloten met een vriend, een politiek gevangene die op dat moment in hongerstaking was. Een hooggeplaatste gevangenisambtenaar bezocht die gevangene samen met enkele collega’s. Tijdens dit bezoek kwam een gevangenismedewerker discreet naar Rasoulof toe en gaf hem een pen. Hij zei: “Dit is een cadeau voor u.” De gevangenismedewerker fluisterde dat iedere keer dat hij over het viaduct naar de gevangenis reed, hij zich afvroeg wanneer hij zich daaraan zou ophangen. Hij stond onder zware druk van zijn familie. Zijn kinderen vroegen hem keer op keer waarom hij voor dit systeem werkt. Na deze ontboezeming raakte Rasoulof ervan overtuigd dat hij een film wilde maken over een gezin waarbinnen er spanningen ontstaan tussen de generaties. “Iets wat vandaag veel voorkomt in de Iraanse samenleving.”

Natuurlijk is het voor een Europese kijker onmogelijk de onschatbare waarde van een pen in te schatten, net als de betekenis van al die andere objecten en gestes die binnen de Iraanse samenleving van grote betekenis zijn. The Seed of the Sacred Fig laat een verstikkende realiteit zien die claustrofobisch is, als een gevangenis waarvan de muren onzichtbaar zijn. Daarbinnen bewegen de personages zich, steeds sterker in verhouding tot de gefilmde beelden van de demonstraties.

Op een dag opent Iman zijn nachtkastje – leeg. Het geweer is weg, alsook zijn zekerheden en zelfvertrouwen. In zijn auto op weg naar het tribunaal vervoert hij deze leegte. In de file ziet Iman tot zijn afgrijzen in de auto naast hem aan het stuur een vrouw met make-up en zonder hoofddoek, die hem uitdagend aankijkt. Hij kan niets doen. De twee auto’s lijken van elkaar gescheiden door een afgrond. Het interieur van een auto is haast de enige ‘buitenruimte’ die in de film voorkomt. Het is een mobiele privéruimte, die bescherming biedt en die de voorschriften vloeibaar maakt. Achter de getinte ruiten wordt vrijuit gesproken. Het is wellicht hierom dat in de filmpjes te zien is hoe de oproerpolitie doelgericht de ruiten van auto’s inslaat. Deze mobiele bubbels van vrijheid moeten worden doorprikt.

De abstractie die Iman eerder maakte van de mensen die hij veroordeelde, wordt door zijn angst opgeheven. Hij kiest steeds stelliger voor vervolging nu de toevloed van demonstranten in de gevangenissen niet meer bij te houden is en zijn dienstwapen onvindbaar blijft. Het beeld van Najmeh die zijn geweer in haar handen weegt, het ontzag in haar blik, blijft in herinnering wanneer hij overgaat tot een onderzoek naar de dief. Hij verdenkt uitsluitend zijn eigen dochters en zijn eigen vrouw. Natuurlijk heeft het allemaal met mannelijkheid te maken. Achter de gordijnen klinken feministische leuzen. Toch staan mannen zij aan zij met vrouwen die hun hoofddoek boven hun hoofd rondzwaaien. Overal in de straten klinkt de eis tot vrijheid van vrouwen, die geen vrouwenzaak is maar staat voor de vrijheid van allen.

Hoewel steeds meer demonstranten worden opgepakt, gaan de protesten door. Iman voelt zich overmand door achterdocht en probeert zichzelf en zijn familie af te schermen van de onrust door zich terug te trekken in hun buitenhuis. “Ons gezin zal weer worden hoe het ooit was.” Terwijl ze hun woonplaats verlaten, verwijdert ook de film zich van haar initiële genre. De psychologische thriller wordt in de stad achtergelaten. De uitgestrekte bergen en eindeloze rotsvlaktes die hun auto doorkruist luiden een transitie van de stijl van de film in. Het realisme wordt gaandeweg verlaten en we komen in een veel symbolischer ruimte terecht. In dezelfde kleur van het landschap doemt een oude nederzetting op, die tot een ruïne is vervallen. Geschiedenis, traditie en oeroude dogma’s lijken hier gematerialiseerd. Het familiedrama krijgt horrorelementen.

Tijdens een spectaculaire – en nogal bombastische – eindscène verkruimelt de macht van de patriarch en nemen zijn vrouwelijke gezinsleden het over. Een geval van zware symboliek versteent in een hand die uit het zand steekt. De ruïnes van het verleden hebben het begeven. Grote gele stofwolken kondigen een nieuwe wind aan. Een verademing is ook dat deze filmmaker met volle overtuiging kiest voor grote gestes, omdat hij die noodzakelijk acht. Achtervolgingen, listen en verrassingen verbinden het legendarische verhaal aan de concrete politieke realiteit, die weerklank vindt in cinema. De regisseur ziet als kunstenaar zijn verantwoordelijkheid en erkent dat cinema deel uitmaakt van de werkelijkheid. Dit is een uitgesproken activistische film die eindigt met hoop en zo haast een handleiding wordt voor de toekomst. Er wordt een revolutie in het leven geroepen.

De ‘Vrouwen, Leven, Vrijheid’-protesten zijn nu al drie jaar geleden begonnen, maar zijn nog steeds niet uitgedoofd. The Seed of the Sacred Fig speelt niet in de Iraanse bioscopen, maar vindt ongetwijfeld zijn weg naar het Iraanse publiek via peer-to-peer-netwerken. In de openingssequentie wordt de titel voorzien van uitleg: “Ficus Religiosa is a tree with an unusual life cycle. Its seeds, contained in bird droppings, fall on other trees. Aerial roots spring up and grow down to the floor. Then, the branches wrap around the host tree and strangle it. Finally, the sacred fig stands on its own.” Deze film is een zaadje.

• 1Daniel Schindel, “How Director Mohammad Rasoulof Made One of the Year’s Defining Films in Secret,” Interview Magazine, 3 december 2024.
• 2American Film Institute, “A Conversation with The Seed of the Sacred Fig’s Mohammad Rasoulof & Setareh Maleki,” geüpload 2 maart 2025, YouTube-video.